Rozwój demograficzny Polski 2012

Przeczytaj także: Rozwój demograficzny Polski 2011

Urodzenia i dzietność kobiet

Szacuje się, że w 2012 r. liczba urodzeń nieznacznie wzrosła (o ok. 1,5 tys.) w stosunku do roku poprzedniego, tj. zarejestrowano prawie 390 tys. urodzeń żywych. Współczynnik urodzeń pozostał na poziomie sprzed roku i wyniósł 10,1‰ - o 0,5 pkt. więcej niż na początku dekady, ale o prawie 10 pkt. mniej niż w 1983 r. (ostatni wyż demograficzny w Polsce; patrz wykres 3). Natężenie urodzeń na wsi jest wyższe niż w miastach i w 2011 r. wyniosło 10,8‰, wśród ludności miejskiej – 9,6‰.

Już w końcu ubiegłego stulecia liczba urodzeń powinna zdecydowanie rosnąć - jako naturalna konsekwencja wzrostu urodzeń w latach 70-tych, a następnie wyżu demograficznego z pierwszej połowy lat 80-tych, tj. w związku wejściem w wiek najwyższej płodności urodzonych wówczas kobiet. Tymczasem obserwowano głęboką depresję urodzeniową, która trwała aż do 2003 r. (urodziło się wówczas 351,1 tys. dzieci - najmniej w całym okresie powojennym). W latach 2004-2009 liczba urodzeń wzrosła do prawie 418 tys., był to wzrost spowodowany przede wszystkim realizacją urodzeń „odłożonych”. Znacząco zwiększyła się liczba matek w wieku 30-40 lat, przy czym wzrost ten dotyczył głównie rodzin zamieszkałych w miastach. Kolejne trzy lata przyniosły spadek liczby urodzeń. Można oczekiwać, że dalszy spadek urodzeń zostanie zahamowany ze względu na wprowadzenie znacznie dłuższego urlopu wychowawczego.

Obecnie liczba urodzeń jest o ok. 40% niższa w stosunku do wielkości rejestrowanych podczas ostatniego wyżu demograficznego.

Niska liczba urodzeń nie gwarantuje – już od ponad 20 lat - prostej zastępowalności pokoleń; od 1989 r. utrzymuje się okres depresji urodzeniowej. W 2011 r. współczynnik dzietności wyniósł niespełna 1,3 (patrz wykres 4), co oznacza jego wzrost (o 0,08 pkt) w stosunku do odnotowanego w 2003 r., w którym wskaźnik ten był najniższy w całym okresie powojennym, ale także oznacza, że jest on w dalszym ciągu niższy o ok. 0,85 pkt. od wielkości optymalnej, określanej jako korzystna dla stabilnego rozwoju demograficznego. Najbardziej korzystną sytuację demograficzną określa współczynnik dzietności kształtujący się na poziomie 2,1-2,15, tj. gdy w danym roku na 100 kobiet w wieku rozrodczym (15-49 lat) przypada średnio 210-215 urodzonych dzieci; obecnie przypada 130 dzieci (w miastach 121, na wsi 143).

Zapoczątkowane w latach 90. ubiegłego wieku przemiany demograficzne spowodowały przede wszystkim przesunięcie najwyższej płodności kobiet z grupy wieku 20-24 lata do grupy 25-29 lat, a także znaczący wzrost płodności w grupie wieku 30-34 lata, który w głównej mierze jest realizacją „odłożonych” urodzeń. W konsekwencji nastąpiło podwyższenie (w szczególności w minionych 10 latach) mediany wieku kobiet rodzących dziecko, która w 2011 r. wyniosła 28,8 lat wobec 26,1 lat w 2000 r. (w 1990 r. niewiele mniej, bo 26 lat). Zwiększył się także w tym okresie średni wiek urodzenia pierwszego dziecka z 23,7 do 26,9 lat, tj. o ponad 3 lata (w 1990 r. wynosił 23 lata).

Obserwowane zmiany to efekt wyboru, jakiego coraz częściej dokonują ludzie młodzi decydując się najpierw na osiągnięcie określonego poziomu wykształcenia oraz stabilizacji ekonomicznej, a dopiero potem (ok. 30-tki) na założenie rodziny oraz jej powiększenie (patrz wykres 5).

W ostatnich latach zmieniła się też struktura poziomu wykształcenia matek. W 2011 r. - w stosunku do początku lat 90-tych - odsetek matek z wykształceniem wyższym wzrósł prawie 7-krotnie, tj. z 6% do ponad 43% (w 2000 r. wynosił 19%), natomiast 3-krotnie zmniejszył się odsetek matek z wykształceniem podstawowym i bez wykształcenia - z 18% do 5% (w 2000 r. - 12%). Udział kobiet z wykształceniem średnim nie zmienił się istotnie i wynosi ok. 33%.

Dzietność kobiet w istotnym stopniu jest determinowana liczbą zawieranych związków małżeńskich. W ostatnich latach 80% dzieci rodzi się w rodzinach tworzonych przez prawnie zawarte związki małżeńskie, przy czym prawie połowa dzieci urodziła się w okresie pierwszych trzech lat trwania małżeństwa rodziców. Jednocześnie od kilkunastu lat systematycznie rośnie odsetek urodzeń pozamałżeńskich. Na początku lat 90-tych ze związków pozamałżeńskich rodziło się ok. 6-7% dzieci, zaś w ostatnich latach ok. 21%. Odsetek ten jest wyższy w miastach – w 2011 r. wynosił 23,6%, na wsi – niespełna 18%.

Rosnący współczynnik dzietności pozamałżeńskiej może oznaczać, że zwiększa się liczba rodzin tworzonych przez związki nieformalne (co wykazały wyniki ostatniego spisu ludności) lub wzrasta liczba matek samotnie wychowujących dzieci, tworzących rodziny niepełne.