Praca w szarej strefie w Polsce 2009

Przeczytaj także: Praca na czarno. Niby nie problem, ale jednak

Generalnie, praca nierejestrowana ma konotacje negatywne – nie stanowi źródła podatków dochodowych, nie stanowi źródła wpływów do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, pozbawia pracujące w tej formie osoby praw pracowniczych. Z drugiej jednak strony, praca nierejestrowana „rozszerza” rynek pracy i chociaż często istniejące w szarej strefie miejsca pracy są miejscami o niskiej produktywności, to stanowią źródło dochodów, niejednokrotnie podstawowe, a więc pozwalające gospodarstwom domowym na utrzymanie się.

W Polsce zjawisko pracy nierejestrowanej, zwanej często „pracą na czarno” lub „w szarej strefie gospodarki” również występuje. Ze względu na dość powszechny charakter tego zjawiska, Główny Urząd Statystyczny podjął w 1995 roku badanie pracy nierejestrowanej. Zostało ono zrealizowane przez statystykę publiczną jako moduł przy Badaniu Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL). Kolejne badania przeprowadzono w latach: 1998, 2004 i 2009.

Skala pracy nierejestrowanej w 2009 roku uległa znacznemu zmniejszeniu w porównaniu z sytuacją, jaka miała miejsce w latach wcześniejszych, jednak zjawisko to nadal wymaga monitorowania, pomimo tego, iż nie jest ono łatwe do rozpoznania i zbadania z powodu wrażliwości tematu, a wykonywane szacunki są obarczone sporymi błędami.

W okresie pierwszych 9 miesięcy 2009 roku (od stycznia do września) w szarej strefie pracowało 785 tys. osób, podczas gdy w analogicznym okresie 2004 roku – 1.317 tys., co stanowiło odpowiednio: 4,9% i 9,6% ogółu pracujących (odsetek ten obliczony został jako iloraz sumy pracujących w szarej strefie przez średnią liczbę pracujących w pierwszych trzech kwartałach odpowiedniego roku na podstawie BAEL).

Od początku obserwacji skali zjawiska (1995r.) liczba osób pracujących w szarej strefie spadała (1995r. - 2.199 tys., 1998r. – 1.431 tys., 2004r. – 1.317 tys., 2009r. – 785 tys.), a więc jest to tendencja, wynikająca z rozwoju gospodarczego odnotowywanego w tych latach, charakteryzującego się m.in. znacznym udziałem tzw. małych i średnich podmiotów gospodarczych. Oznaczało to, iż gros miejsc pracy było formalnie odnotowywane. Zdecydowanie głębszy spadek liczby pracujących „na czarno” w 2009 roku wynikał, jak można przypuszczać, z kryzysu finansowego i ekonomicznego, który w latach 2008-2009 ogarnął większość krajów, w tym Polskę.

1. Opinie na temat przyczyn podejmowania pracy nierejestrowanej

Realizację badania modułowego BAEL „Praca nierejestrowana” rozpoczęto od pozyskania od wszystkich respondentów opinii na temat przyczyn podejmowania pracy w szarej strefie gospodarki.

Zdaniem respondentów, ludzie decydują się na podjęcie pracy poza formalnym systemem z wielu przyczyn, ale główne powody są dwa, a mianowicie: brak możliwości znalezienia pracy formalnej oraz trudna sytuacja materialna (niewystarczające dochody).

Kolejnymi przyczynami, mającymi znaczący wpływ na podejmowanie pracy w szarej strefie były: proponowanie przez pracodawcę wyższych wynagrodzeń bez rejestrowania umowy o pracę, wysoka składka ubezpieczeniowa, a także podatki, które zniechęcają do rejestrowania dochodów.

Znacznie mniejszy wpływ miała możliwość utraty niektórych świadczeń przy podjęciu pracy rejestrowanej, sytuacja rodzinna bądź życiowa, a zupełnie marginalny – niechęć do wiązania się na stałe z miejscem pracy

Jeśli z ogólnej grupy respondentów wydzielić te osoby, które pracę nierejestrowaną faktycznie wykonywały, to uszeregowanie przez nie przyczyn podejmowania pracy na czarno jest niemal identyczne jak w całej obserwowanej populacji (różnica polega tylko na tym, iż minimalnie więcej osób uznało podatki, jako czynnik bardziej zniechęcający do rejestracji pracy niż wysoką składkę ubezpieczeniową, a więc kolejność tych dwóch przyczyn była odwrotna niż w ogólnej grupie respondentów).