Sztuka prowokacji: co należy wiedzieć?

Przeczytaj także: Dysonans kulturowy a organizacja firmy

Zagrywka prowokacyjna polega na wywołaniu odruchów, wrażeń, skojarzeń, wyobrażeń, domniemań, które nie powstałyby same z siebie, lecz są reakcją na pewne tendencje, zdarzenia i ludzkie zachowania, przy tym reakcją odbiegającą od „własnego zaprogramowania” ludzi.

Zdaniem Mirosława Karwata, autora książki „Teoria prowokacji” (Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007) o prowokacji możemy mówić w czterech głównych typach sytuacji:

1. Kiedy pewne zjawiska wywierają wpływ na sposób myślenia i zachowania ludzi — nieuświadamiany przez nich, ale przesądzający coś i paradoksalny; taki, że myślą, przeżywają lub postępują zupełnie inaczej niż byliby do tego skłonni sami z siebie (przykładowo, inaczej reaguje na zdarzenie człowiek zaskoczony i zdenerwowany tym zdarzeniem niż ktoś, kto daną sytuację postrzega i przeżywa rutynowo).
2. Kiedy reakcja ludzi na te zjawiska następuje szybciej niż ich zrozumienie i przemyślenie, nierzadko zresztą udaremniając refleksję, uniemożliwiając zachowanie dystansu do zdarzeń lub cudzych zachowań, ograniczając lub pozbawiając ich samokontroli (za przykład niech posłużą decyzje podejmowane odruchowo w gniewie lub w stanie przestraszenia).
3. Kiedy przypadkowe zdarzenia lub zbieżność czasowa i przestrzenna pewnych zdarzeń (sploty okoliczności) skłaniają ludzi do ich interpretacji nie w kategoriach bezosobowych: przyczynowo-skutkowych, strukturalno-funkcjonalnych czy statystycznych, lecz w kategoriach teleologicznych i zgoła spiskowych (to zdarzenie czemuś służy, ktoś je celowo spowodował).
4. Kiedy cudzym zachowaniom, gestom, wypowiedziom i czynom, jakie ani w intencjach, ani w skutkach nas nie dotyczą, nie są skierowane do nas ani też nie nastąpiły z myślą o nas, przypisujemy określone intencje (np. złośliwe lub kusicielskie), a w każdym razie określoną wymowę (np. „to mnie obraża”; „jeśli nawet nie chciał mi okazać lekceważenia, jego zachowanie zdradziło rzeczywisty stosunek do mnie, brak szacunku”).

Ale nie tylko inni ludzie potrafią nas prowokować. W najszerszym, niejako uniwersalnym znaczeniu słowa „prowokować", „prowokacyjny” mogą być odnoszone do dowolnych oddziaływań lub trwałych mechanizmów oddziaływania między czymkolwiek (kimkolwiek) a czymkolwiek (kimkolwiek). Chodzi o wszelkie oddziaływania, które mają tę denerwującą cechę, że zakłócają „naturalny porządek rzeczy”, „normalny tryb funkcjonowania”, wywołują zaś (nawet wymuszają) taką reakcję na to oddziaływanie zakłócające, która jest sprzeczna z pierwotnym zaprogramowaniem danego obiektu, układu.

Następują wówczas nietypowe zjawiska, np. takie jak:

• autoagresja organizmu (alergia jako obosieczne zachowanie układu odpornościowego),
• zachowanie niepasujące do osobowości, charakteru, temperamentu jednostki (np. wybuch wściekłości i zawziętość u wyjątkowo opanowanego i z natury ugodowo nastawionego człowieka),
• wyobrażenia i postawy obce mentalności i tym bardziej zasadom danej grupy (np. nieoczekiwane objawy rasistowskich uprzedzeń w kręgu „postępowców” lub liberałów; zapalczywość, mściwość i obsesyjna nienawiść w postawie orędowników miłosierdzia i tolerancji),
• decyzje jakiegoś organu i formy ich realizacji niezgodne z jego kompetencjami i obowiązującymi procedurami (np. bezprawne metody zdesperowanej policji czy prokuratury w walce z bezkarnymi gangsterami).

Nie ma przy tym znaczenia czy owym czynnikiem zakłócającym i powodującym niestandardowe zachowanie obiektu jest przypadek, ślepy żywioł, tendencja przyrodnicza, czy też działanie jakiegoś podmiotu — obdarzonego wolą, zdolnością planowania, potrzebą i umiejętnością komunikowania się z adresatami swych oddziaływań. Odmienne w swym charakterze przyczyny wywołują podobny skutek — w postaci „odchylenia od normy” w funkcjonowaniu rozmaitych obiektów.