Klastry a rozwój regionalny

Przeczytaj także: Skuteczny przedsiębiorca: 10 wskazówek

Polityka oparta o klastry może być realizowana na dwóch szczeblach – centralnym (polityka narodowa) i samorządowym (polityka regionalna). Możliwy i często najbardziej efektywny jest jednak model mieszany. Polega on na tworzeniu narodowych ram dla realizacji polityki szczebla regionalnego. Rolą władz publicznych w strukturze klastrowej jest wytyczanie ram działania, tworzenie ogólnych regulacji. Tam jednak, gdzie zaangażowanie organów władzy jest duże, często przejmują one funkcje nawet lidera klastrowego. Wydaje się jednak, że bliższe istocie idei klasteringu jest pozostawienie roli głównego animatora przedsiębiorcom i stworzenie jak najlepszych warunków do powstawania inicjatyw typu oddolnego ( buttom – up).

W Unii Europejskiej możemy znaleźć przykłady realizacji koncepcji CBP w każdym z wymienionych modeli. Francja i Luksemburg preferują model centralny z dominująca rolą organów państwa jako inicjatorów życia klastrowego, liderów, animatorów innowacji i nowych rozwiązań. Belgia i Hiszpania realizują model regionalny z silną rolą lokalnych samorządów i przedsiębiorstw. Model mieszany, zwany także pośrednim, przyjęły takie państwa, jak Austria, Niemcy, Włochy, Szwecja, Wielka Brytania. Wiele krajów unijnych, w tym i Polska, ciągle szuka własnej drogi i jest w fazie wypracowywania najbardziej adekwatnego do swoich uwarunkowań modelu klasteringu.

W każdym kraju inaczej również rozkłada się akcenty, przypisując klastrom różne funkcje, zadania, cele strategiczne. W Niemczech i Finlandii główny wysiłek położony jest na stymulowanie systemowych interakcji w ramach potrójnej helisy (przedsiębiorstwa – władza publiczna – ośrodki naukowo-badawcze). Inne państwa, np. Francja, Belgia i Holandia, koncentrują się na wsparciu sektora B+R i powiązaniu go z biznesem. Efektem ma być lepsze wykorzystanie osiągnięć naukowych w praktyce gospodarczej (vide komercjalizacja innowacji).

Są też kraje, w których priorytety w zakresie CBP zakreśla się bardzo szeroko, zakładając, że polityka rozwoju w oparciu o klastry ma służyć przede wszystkim budowaniu ogólnych powiązań przedsiębiorstw z różnymi uczestnikami systemu gospodarczego: instytucjami publicznymi, otoczeniem biznesu, jednostkami badawczymi, konkurencją, etc. (np. Włochy, Wielka Brytania). Warto też zauważyć, że za element tej polityki można również uznać tworzenie parków naukowo-technologicznych, inkubatorów przedsiębiorczości, a nawet specjalnych stref ekonomicznych. W Polsce potwierdza to chociażby ostatni pomysł Ministerstwa Gospodarki – przekształcenia (przyszłościowo) działających w Polsce specjalnych stref ekonomicznych w klastry. Wyraźną specyfiką polityki wspierania klastrów jest to, że nie można mówić o jednym modelu takiej polityki. Nie istnieje jednolity, uniwersalny model CBP. Poszczególne państwa i regiony muszą dokonywać wyboru najlepszych dla siebie strategii, narzędzi i rozwiązań, uwzględniając swoją lokalną specyfikę, uwarunkowania, szczególne okoliczności.

Klastry w Polsce

W Polsce zjawisko klasteringu nie jest jeszcze w pełni dojrzałe. Z przeprowadzonych badań jednoznacznie wynika, że większość działających obecnie klastrów ma raczej charakter „zalążków” aniżeli dojrzałych struktur. Może to wynikać z niewłaściwego ukierunkowania polityk regionalnych, które często odgórnie typują branże otrzymujące wsparcie.

Wypracowana przez instytucje Unii Europejskiej polityka klastrowa wdrażana jest u nas od szeregu lat bezkrytycznie przez instytucje państwowe. Jest ona niedopasowana do realiów polskiej gospodarki, do naszych warunków społeczno-gospodarczych, a przez to nieefektywna. Przeprowadzone niedawno badania przez Delloite Business Consulting S.A. wskazują, że zgrupowania klastrowe w Polsce nie są rozwinięte, borykają się z problemami finansowymi oraz cechuje je nieufność przedsiębiorców wobec ich otoczenia i w stosunku do instytucji publicznych.

Koncepcja pobudzania konkurencyjności i rozwoju gospodarczego poprzez rozwój klastrów (Cluster-based policy) powinna być niewątpliwie elementem mądrej i planowo prowadzonej polityki regionalnej, promującej powstawanie tego typu struktur – na wzór doświadczeń zachodnich gospodarek. Polityka regionalna powinna wpisywać się w założenia ogólnej polityki rozwoju struktur klastrowych w Polsce, dążąc do przekształcania skupisk firm w dynamiczne klastry, charakteryzujące się wysokim poziomem konkurencji, współpracy, interakcji i efektów zewnętrznych.

Jakkolwiek przesłanki polityki wspierania klastrów (CBP) można uznać za słuszne, nie są one w stanie zastąpić naturalnych mechanizmów rynkowych. Inną przyczyną mogą być stosunkowo niskie kryteria dla uzyskania – relatywnie niewielkiego – wsparcia dla rozwoju inicjatyw klastrowych. W efekcie, w wielu regionach Polski formalnie powstają inicjatywy klastrowe, niestety wiele z nich zamiera wraz z wygaśnięciem pomocy udzielanej przez regionalne jednostki samorządowe lub wraz z zakończeniem projektu realizowanego przez instytucje otoczenia biznesu.

W świetle koncepcji klastrów za błędne należy uznać działania z zakresu transformacji systemowej w Polsce, powodujące podziały dużych polskich podmiotów gospodarczych, które osłabiły ich pozycję konkurencyjną, zwłaszcza w skali międzynarodowej. Małe w skali europejskiej i światowej firmy polskie zostały skazane na przegraną w konkurencji rynkowej w konfrontacji z dużymi koncernami europejskimi i światowymi, swobodnie wchodzącymi do Polski. Z tych względów koncepcję klastrów potraktować można jako próbę naprawy i naprawiania tych błędów systemowych przez wykreowanie nowych konkurencyjnych organizmów gospodarczych na bazie już istniejących, lecz zatomizowanych firm i instytucji.

Na zakończenie należy podkreślić, że określenie właściwego modelu polityki wspierania klastrów ma znaczenie kluczowe, ponieważ może okazać się, że kopiowanie czy imitacja rozwiązań zagranicznych bez uwzględnienia polskich specyficznych realiów doprowadzi do poniesienia niepotrzebnych kosztów w dłuższym okresie. Jednocześnie, w celu uniknięcia ewidentnie błędnych rozwiązań, należy brać pod uwagę pozytywne i sprawdzone doświadczenia zebrane w innych państwach.

Realizacja tej polityki wymaga dalekowzroczności zarówno od władz samorządowych, jak i lokalnych elit. Jednocześnie ze względu na zawarte w tej koncepcji nowe spojrzenie na kwestie stymulowania przedsiębiorczości potrzebna j jest zmiana filozofii myślenia lokalnych i regionalnych władz. Dotyczy to również przedsiębiorców – uczestników klastrów, którym niekiedy trudno jest pogodzić się z koniecznością ścisłej współpracy z lokalnymi i regionalnymi konkurentami.