Czy nadmierne korzystanie z ekranów wywołuje autyzm cyfrowy u dzieci? Eksperci ostrzegają rodziców

Przeczytaj także: Jak dzieci i młodzież spędzają czas w sieci?

Co to jest autyzm cyfrowy?

Badania od dawna wskazują, że zbyt intensywne korzystanie z urządzeń cyfrowych może prowadzić do negatywnych konsekwencji w zakresie fizycznego, psychicznego, społecznego i emocjonalnego rozwoju człowieka. Wynikiem tego jest nie tylko wzrost liczby osób uzależnionych od internetu (przykładowy objaw to wielogodzinne i bezwiedne przeglądanie stron internetowych), mediów społecznościowych czy technologii (np. brak kontroli nad potrzebą nieustannego korzystania ze smartfonu), ale również obniżenie kompetencji społecznych i tzw. umiejętności miękkich wśród użytkowników technologii.

Samo korzystanie z technologii nie jest problematyczne. Co się jednak dzieje, kiedy technologia zaczyna dominować w życiu, a nawet realnie wpływać na zachowanie i odciskać piętno na psychice, szczególnie najmłodszych? U dzieci szczególnie narażonych na kontakt z ekranami już we wczesnym dzieciństwie obserwuje się opóźnienia w rozwoju językowym, deficyt uwagi, zaburzenia snu, a także trudności w relacjach społecznych. Taki zespół objawów coraz częściej nazywany jest autyzmem cyfrowym nie ze względu na zbieżność pochodzenia ze spektrum autyzmu, lecz ze względu na podobieństwo niektórych zachowań.

Autyzm cyfrowy a spektrum autyzmu

Zatrzymajmy się jednak przez chwilę na „klasycznym” spektrum autyzmu. Ma ono podłoże neurobiologiczne i obejmuje całościowe różnice w sfe¬rze zachowań społecznych i sferze poznawczej, rzutujące na zdolności umysłowe i percepcyjne danej osoby. W przypadku autyzmu cyfrowego środek ciężkości w poszukiwaniu przyczyn przesuwa się w kierunku czynników środowiskowych i wynikających z zachowania jednostki. Autyzm cyfrowy odnosi się bowiem do deficytów rozwojowych wynikających z nadmiernego korzystania z urządzeń cyfrowych, nie zaś do samego faktu wykorzystywania technologii.

Ostatnie badania zdają się potwierdzać, że nadmierna ekspozycja na urządzenia cyfrowe, zwłaszcza wśród najmłodszych dzieci, może prowadzić do zachowań podobnych do tych, które są charakterystyczne dla spektrum autyzmu. Właśnie ze względu na te podobieństwa określa się je mianem autyzmu cyfrowego (lub wirtualnego), chociaż z tzw. spektrum autyzmu mają niewiele wspólnego, gdyż – jak wspomniano – inna jest ich przyczyna. Dlaczego?

Otóż dlatego, że w przeciwieństwie do spektrum autyzmu, autyzm cyfrowy nie wynika z uwarunkowań neurobiologicznych, a z nadmiernej ekspozycji na technologie cyfrowe. W przypadku autyzmu cyfrowego problemem są deficyty neurorozwojowe pojawiające się w następstwie nadużywania technologii. Ze względu jednak na pewne zbieżności objawów przyjęła się taka właśnie nazwa, czyli autyzm cyfrowy. Jednocześnie autyzm cyfrowy nie powinien być utożsamiany z uzależnieniem od internetu czy telefonu komórkowego – jest to problem o innym charakterze.

Cyfrowe dzieciństwo: badacze biją na alarm

Nadmierne spędzanie czasu w kontakcie z urządzeniami cyfrowymi może prowadzić do opóźnień rozwojowych, w tym opóźnień związanych z rozwojem kompetencji językowych, deficytów uwagi, nadpobudliwości, zaburzeń snu oraz zwiększonego ryzyka wystąpienia zaburzeń neurorozwojowych.

Badania przeprowadzone w Chinach wskazują, że bierne oglądanie telewizji i filmów już przez 1-2 godziny dziennie może poważnie zakłócić neurotypowy rozwój dziecka. Nie jest to jednak problem lokalny. Badania pochodzące z Rumunii potwierdzają, że deprywacja sensoryczno-motoryczna i społeczno-afektywna spowodowana długotrwałym (powyżej 4 godz.) codziennym korzystaniem z urządzeń cyfrowych przez dzieci w najmłodszym wieku (0-3 lata) może aktywować zachowania i objawy podobne do tych obserwowanych u dzieci ze spektrum autyzmu.

Chociaż oba przypadki nie dowodzą jednoznacznego związku przyczynowo-skutkowego, wyniki badań są niepokojące, a możliwe konsekwencje tego zjawiska są poważne. Deprywacja sensoryczno-motoryczna oraz ograniczenie interakcji społecznych w pierwszych latach życia mogą bowiem znacząco wpłynąć na rozwój dziecka – zwłaszcza w zakresie mowy, emocji i relacji z otoczeniem.

Czy każda technologia szkodzi i prowadzi do autyzmu cyfrowego?

Odpowiadając krótko – nie. Nie każda forma kontaktu z technologią niesie ze sobą takie samo ryzyko. Nie znaczy to jednak, że nadmierne korzystanie z jednych technologii jest zdrowe, a z innych już niekoniecznie. Kluczowym czynnikiem ryzyka jest intensywność, długość ekspozycji oraz wiek dziecka.

Nieprawidłowość określana mianem autyzmu cyfrowego wynika z nadmiernej ekspozycji na światło emitowane przez ekrany zarówno komputerów, tabletów czy telefonów komórkowych. W skrócie, światło to może zakłócać naturalne procesy biochemiczne zachodzące w mózgu, m.in. produkcję melatoniny, co przekłada się na jego rozwój i funkcjonowanie. Należy jednak pamiętać, że do problemów może prowadzić nieodpowiednie (np. w stosunku do wieku) korzystanie z dowolnej technologii, różnić się będzie tylko obszar ich występowania oraz stopień nasilenia (np. problemy z zachowaniem, problemy dotyczące zdolności do koncentracji i utrzymania uwagi itd.).

Jakie objawy mogą sugerować autyzm cyfrowy?

W dużym uproszczeniu będą to wszystkie objawy związane z nadużywaniem technologii, czyli gorsze samopoczucie, impulsywność i nadpobudliwość, trudności z koncentracją i utrzymaniem uwagi, obniżona kreatywność i motywacja do działania, obniżony poziom umiejętności poznawczych, wycofanie z kontaktów społecznych, problemy ze snem itd. Skoro są one „typowe”, to i sposób radzenia sobie z tym problemem jest „dobrze znany”.

Do działań profilaktycznych najczęściej wymienianych w tym kontekście przez specjalistów od technologii oraz psychologów należy przede wszystkim utrzymanie podstawowych zasad higieny cyfrowej i powrót do tzw. zdrowego trybu życia, czyli większy kontakt z przyrodą, zachęcanie do większej aktywności fizycznej i rozwijania relacji międzyludzkich w świecie rzeczywistym, ustanowienie bardziej rygorystycznych zasad korzystania z komputerów i smartfonów (zwłaszcza wieczorem i przed snem) oraz edukacja, zarówno dzieci i młodzieży, jak i osób dorosłych. Wszystko to może pomóc nam w dojściu do sytuacji, w której świat wirtualny przestanie być dla nas tak bardzo atrakcyjny. Owszem, świat cyfrowy może być użyteczny i inspirujący o ile to my go kontrolujemy, a nie on nas.

[1] https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/02568543.2019.1702600
[2] https://psihologmariuszamfir.ro/wp-content/uploads/2022/10/JRlS-13.2018-C1.pdf

Dr Jacek Karaś jest adiunktem w Katedrze Informatyki Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Łódzkiego. Na co dzień prowadzi zajęcia z przedmiotów związanych z wykorzystaniem technologii w zarządzaniu oraz zarządzania zmianami technologicznymi w organizacjach. Prowadzi również badania z zakresu dobrostanu cyfrowego i sposobu postrzegania technologii.