Dopuszczalność zawarcia ugody w sprawach o alimenty

Artykuł ekspercki
Autor: Małgorzata Wojciechowicz

Zakres obowiązku alimentacyjnego oraz zasady świadczenia zostały uregulowane w art. 128–144 k.r.o.. Zgodnie z powyższymi przepisami zasadą jest, że obowiązek alimentacyjny wynika wprost z pokrewieństwa, a także z innych więzi o charakterze osobistym, z którymi ustawodawca wiąże jego istnienie.

W stosunku do dziecka pozostającego wraz z rodzicami (małżonkami) we wspólnocie rodzinnej, powinność dostarczania środków utrzymania występuje w ramach obowiązku każdego z małżonków do przyczynia się do zaspokajania potrzeb rodziny (art. 27 k.r.o), zaś tzw. "zwykły obowiązek alimentacyjny”, pojawia się przeważnie w stosunku do rodzica, który nie pozostaje we wspólnocie rodzinnej.

Pojęcie „obowiązek alimentacyjny” użyte przez ustawodawcę jest pewnego rodzaju skrótem myślowym, w istocie chodzi zaś o przepisy regulujące stosunki alimentacyjne. Niezbędnymi elementami każdego stosunku cywilnoprawnego (w tym alimentacyjnego), są: prawo podmiotowe oraz odpowiadający mu obowiązek.

Ustawodawca traktuje obowiązek alimentacyjny przede wszystkim jako zobowiązanie wynikające ex lege z różnych powiązań rodzinnych. Uzależnia obowiązek ten od stopnia pokrewieństwa, powinowactwa lub przysposobienia oraz od tego, czy osoby uprawnione są zdolne do samodzielnego utrzymania . Oznacza to, że obowiązek alimentacyjny może trwać nawet do końca życia dziecka, jeżeli jego niezdolność do samodzielnego utrzymania się ma charakter permanentny, wynikający np. z choroby lub niepełnosprawności.

Rodzice obowiązani są troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój dzieci i przygotować je należycie – odpowiednio do ich uzdolnień – do życia w społeczeństwie (art. 96 k.r.o). Oznacza to, że na rodzicach spoczywa obowiązek nie tylko w zakresie zakupu żywności, czy odzieży, ale także na zaspokojeniu ich potrzeb kulturalnych i wypoczynku, a także dostarczania środków wychowania (kształcenia). Obowiązek alimentacyjny może polegać w całości lub w częściach na osobistych staraniach o wychowanie małoletniego. W orzecznictwie wskazuje się natomiast, że wykonywanie obowiązku alimentacyjnego poprzez świadczenia w naturze jest dopuszczalne wyłącznie wtedy, gdy sposób ten będzie skuteczniej zabezpieczać interesy uprawnionego i będzie wygodniejszy dla zobowiązanego; każdorazowo będą o tym decydować okoliczności sprawy.

Zasadę tę należy mieć na uwadze podczas prowadzenia mediacji, aby w możliwie jak najbardziej racjonalny sposób rozłożyć ciężar utrzymania małoletniego. Nie budzi bowiem wątpliwości fakt, że największy ciężar wychowawczy ponosi rodzic pierwszoplanowy, a więc ten co na co dzień zajmuje się wychowaniem dziecka. Jego sposób zaangażowania jest znacznie większy niż rodzica drugoplanowego, który przyczynia się do utrzymania dziecka głównie poprzez dostarczanie środków finansowych.

ZASADA RÓWNEJ STOPY ŻYCIOWEJ

Rodzice, ustalając zakres usprawiedliwionych potrzeb dziecka powinni kierować się zasadą równej stopy życiowej. Oznacza to, że obowiązkiem rodziców jest zapewnienie dziecku warunków materialnych na tym samym poziomie na jakim żyją oni sami. Zasada równej stopy życiowej obowiązuje wyłącznie przy ustalaniu obowiązku alimentacyjnego między rodzicami a ich niesamodzielnymi dziećmi oraz członkami rodziny w rozumieniu art. 23 i 27 k.r.o., przy czym członkostwo dzieci w rodzinie trwa albo do momentu uzyskania przez dzieci samodzielności finansowej (mimo osiągnięcia pełnoletności) lub do ukończenia 18 roku życia, jeśli wcześniej uzyskały zdolność do samodzielnego utrzymania się.

ALIMENTY W POSTĘPOWANIU ROZWODOWYM

Orzeczenie o wysokości alimentów stanowi obligatoryjną część wyroku rozwodowego, niezależnie od tego czy strony zawarły uprzednio ugodę w tym zakresie. Twierdzenie to znajduje odzwierciedlenie w Uchwale Sądu Najwyższego z dnia 12 kwietnia 1990 r., która w sposób jednoznaczny przesądza o konieczności orzeczenia w wyroku rozwodowym o obowiązku ponoszenia przez małżonków kosztów utrzymania dziecka nawet wtedy, gdy przed wniesieniem pozwu o rozwód sąd w odrębnej sprawie orzekł już o alimentach albo strony zawarły ugodę, w której jedno z rodziców zobowiązało się do oznaczonych świadczeń alimentacyjnych. Okoliczność, że obowiązek alimentacji dzieci został uregulowany prawomocnym wyrokiem przed wszczęciem sprawy o rozwód, nie zwalnia zatem sądu orzekającego rozwiązanie małżeństwa od rozstrzygnięcia tej kwestii w wyroku rozwodowym. Jednakże, jeśli w tym zakresie nie zaszła zmiana stosunków, sąd ten powinien stwierdzić w sentencji, że świadczenia alimentacyjne są określone w poprzednio wydanym wyroku. Konieczność uregulowania kwestii alimentów w wyroku rozwodowym nie wyklucza możliwości uwzględnienia ustaleń małżonków zawartych w porozumieniu między nimi. W art. 58 § 1 k.r.o. nie ma co prawda mowy o porozumieniu rodzicielskim w zakresie alimentów, należy jednak uznać, że nie ma przeszkód do jego zawarcia. Warto zaznaczyć, że w przypadku, gdy rodzice zawrą ugodę dotyczącą alimentów, sąd nie jest zobowiązany szczegółowo badać, jakie są potrzeby uprawnionego oraz możliwości zarobkowe zobowiązanego. Osiągnięcie porozumienia zdejmuje zatem ciężar dowodowy ze stron, które nie muszą przedstawiać na potwierdzenie swoich twierdzeń dokumentów zawierających szczegółowe wyliczenia. Jednakże sąd jest zobowiązany ocenić, czy w danych okolicznościach sprawy warunki porozumienia nie naruszają interesu dziecka. Ustalając wysokość alimentów, sąd powinien mieć również na uwadze fakt, że określona ugodą przez rodziców małoletniego wysokość alimentów może mieć wpływ nie tylko na sytuację uprawnionego oraz zobowiązanego, ale również na sytuację wierzycieli zobowiązanego. Zatem zasadą jest, że wysokość alimentów nie może być rażąco zawyżona, nawet jeśli alimenty ustalane są w ugodzie sądowej.

OBOWIĄZEK ALIMENTACYJNY WOBEC RODZICÓW

Oprócz obowiązku alimentacyjnego rodziców względem ich małoletnich dzieci istnieje także obowiązek alimentacyjny dzieci wobec rodziców. Co do zasady powstaje on wówczas, gdy znajdują się oni w niedostatku. Pojęcie „niedostatku” nie zostało zdefiniowane w przepisach prawa, natomiast w sprawie tej zajął stanowisko Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 16 grudnia 1987 roku, wskazując, że: „za znajdujące się w niedostatku należy uważać osoby, które nie mogą własnymi siłami zaspokoić usprawiedliwionych potrzeb, nie posiadają własnych środków w postaci wynagrodzenia za pracę, emerytury, czy renty ani też dochodów z własnego majątku”. Przy czym, jeżeli osoba uprawniona własnymi siłami jest w stanie zaspokoić swoje potrzeby jedynie w części, to obowiązek zobowiązanego zostaje ograniczony wyłącznie do niezaspokojonej części potrzeb osoby uprawnionej. Co istotne, obowiązek pomocy rodzicom w formie alimentów jest niezbywalny i nie może zostać przeniesiony na inną osobę.

ALIMENTY NA BYŁEGO MAŁŻONKA

Kolejna grupa spraw o alimenty została zawarta w art. 60 k.r.o. zgodnie z dyspozycją § 1 tego przepisu, małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i który znajduje się w niedostatku, może żądać od drugiego małżonka rozwiedzionego dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego. Stosownie zaś do § 2 ww. artykułu, jeżeli jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku. W tym przypadku ustawodawca nie przyznał małżonkowi niewinnemu prawa do równej stopy życiowej z małżonkiem zobowiązanym, jednakże małżonek niewinny jest uprawniony do wyższego (niż zaspokojenie usprawiedliwionych potrzeb) poziomu życia.

Mimo, iż z literalnego brzmienia ww. przepisu wynika, że obowiązek alimentacyjny między małżonkami powstaje z chwilą uprawomocnienia się wyroku rozwodowego, to w orzecznictwie i literaturze ujednolicone jest stanowisko, że żądanie alimentacyjne może być zgłoszone już w procesie o rozwód, z tym zastrzeżeniem, że alimenty zasądzane są ex nunc, a zatem płatne są dopiero z chwilą uprawomocnienia się wyroku orzekającego rozwód. Roszczeń alimentacyjnych, można także dochodzić w odrębnym postępowaniu, po uprawomocnieniu się wyroku rozwodowego.

JAK PRZEBIEGA POSTĘPOWANIE MEDIACYJNE W SPRAWIE O ALIMENTY ?

Po wszczęciu mediacji, mediator niezwłocznie w porozumieniu ze stronami sporu ustala termin i miejsce posiedzenia mediacyjnego. Jeśli mediacja jest prowadzona na podstawie skierowania sądu, wówczas termin posiedzenia musi mieścić się w granicach określonych przez sąd. Udział w posiedzeniu mediacyjnym nie jest obowiązkowy. W razie braku zgody którejkolwiek ze stron na przeprowadzenie mediacji bezpośrednich (przy udziale obu stron), mediator spotyka się wówczas z każdą ze stron osobno, przekazując informacje, stanowiska i propozycje pomiędzy stronami. Jego rola nie ogranicza się jednak do zwykłego pośrednictwa między stronami, nadal bowiem jego głównym zadaniem jest dążenie do ugodowego załatwienia sprawy. Taka mediacja nazywana jest mediacją pośrednią.

Z przebiegu mediacji mediator sporządzi protokół. Jeżeli strony zawarły ugodę, zostanie ona wpisana do protokołu albo do niego dołączona. Mediator niezwłocznie po zakończeniu mediacji przekazuje protokół do właściwego sądu oraz doręcza jego odpis stronom.

CZYM JEST UGODA I CZY JEJ ZAWARCIE JEST OBOWIĄZKOWE

Ugoda jest umową zawartą przez uczestników postępowania mediacyjnego, kończącą istniejący pomiędzy nimi spór. Ugoda zawarta przed mediatorem, po jej zatwierdzeniu przez sąd, ma moc prawną ugody zawartej przed sądem. Ugoda zawarta przed mediatorem, którą zatwierdzono przez nadanie jej klauzuli wykonalności, jest tytułem wykonawczym i może być dochodzona w drodze egzekucji komorniczej. Uczestnicy mediacji nie są zobowiązani do zawarcia ugody i mogą zrezygnować z postępowania mediacyjnego na każdym etapie. Jeżeli nie dojdzie do zawarcia ugody, strony nie są związane propozycjami wzajemnych ustępstw, czy oświadczeniami składanymi przed mediatorem i nie mogą się na nie powoływać w trakcie dalszego postępowania. Nie zawarcie ugody nie powoduje dla stron uczestniczących w mediacji żadnych negatywnych konsekwencji. Strony mogą nadal dochodzić swoich praw w postępowaniu sądowym.