"Szara strefa" w gospodarce

Przeczytaj także: Szara strefa w Polsce - miliardowe straty dla budżetu

Potoczna definicja szarej strefy jest nieskomplikowana, czyli – ukrywana działalność gospodarcza, prawem dozwolonej produkcji lub usługi, przed organami podatkowymi, celnymi i innymi instytucjami kontrolnymi. Wydaje się, że taka próba zdefiniowania zjawiska chyba najbardziej wyjaśnia jego istotę. Dalsza dociekliwość skłania do poznania obszarów, źródeł czy rozmiarów szarej strefy. Zatrudnienie nierejestrowane, określane też jako praca „na czarno”, jest istotnym elementem zjawiska szarej strefy. Powszechnie stosowany parametr polega na przedstawianiu skali szarej strefy do wartości PKB. W Polsce GUS podaje takie oficjalne informacje, które zazwyczaj od wielu lat oscylują w granicach 15% wartości wytworzonej w szarej strefie w stosunku do PKB. Międzynarodowe instytucje, np. OECD, ONZ i instytuty badawcze, np. IMD w Szwajcarii oraz krajowe ośrodki naukowo-badawcze wskazują na wielkość szarej strefy w Polsce w ostatnich 10 latach w granicach ponad 20% do 29,4%20. Te źródła informacyjne ze względu na skalę i formę obserwowanej szarej strefy sytuują nasz kraj wraz z Węgrami, Grecją, Hiszpanią, Słowacją i Czechami w grupie znacznego ryzyka.

Przyczyny wzrostu szarej strefy są dokładnie znane. W Polsce tymi czynnika są w pierwszej kolejności znaczące obciążenia podatkiem dochodowym i składkami na świadczenia społeczne, które najbardziej odczuwają małe i średnie przedsiębiorstwa. W otoczeniu małych i średnich firm funkcjonuje sporo nieprzyjaznych zjawisk, zachowań kontrahentów, osób i instytucji oraz urzędów, które w wielu przypadkach kreują bodźce do podjęcia przez ich właścicieli często ryzykownych wyborów. Jedni właściciele firm decydują się na całkowicie nielegalną, nierejestrowaną działalność gospodarczą, inni, funkcjonując legalnie, część produkcji czy obrotu handlowego nie ujawniają urzędowi skarbowemu. Przeprowadzone w Polsce badania wskazują, że w ostatnich latach ok. 75% dochodów szarej strefy generują zarejestrowane podmioty gospodarcze. Firmy te pewną część własnych obrotów realizują w szarej strefie. Taka „przedsiębiorczość” polega m.in. na świadomym wprowadzeniu do krajowego obrotu handlowego „pustych” faktur w celu obniżenia własnych kosztów lub odegrania roli pośrednika w „karuzeli” VAT-owskiej, aby uwiarygodnić wewnątrzwspólnotową wymianę, której faktycznie nie było.

Pracownicy z różnych powodów zatrudniają się w szarej strefie, przeważnie ze świadomością wpływu tej sytuacji na ich w przyszłości obniżone bezpieczeństwo socjalne czy obecne pozbawianie siebie i rodziny stałej opieki medycznej. Wielu godzi się na taką rolę w myśl polskiego usprawiedliwiającego powiedzenia: Jakoś to będzie…! Funkcjonowanie pracowników w warunkach szarej strefy wynika z wielu przyczyn, niekiedy prozaicznych i sytuacyjnie przykrych. Niestety, w Polsce jest wiele rejonów po prostu biedy, ale ta rzeczywistość nie funkcjonuje w medialnej ani chyba w ogólnospołecznej świadomości. W tych rejonach ludzie za szansę pracy godzą się na wykonywanie jej bez domagania się innych uregulowań prawnie im należnych.

W wielu rejonach kraju pracownicy i poszukujący zatrudnienia stają przed barierą wzrastających kosztów dojazdowych do miejsca pracy. Takim problemem dla wielu już osób są systematycznie wzrastające opłaty za usługi środków transportowych i dodatkowe utrudnienie w postaci likwidacji sieci kolejowej i autobusowej. Takie sytuacje, wydawałoby się drugorzędne, jednak przyczyniają się do wykluczenia wielu pracowników z oficjalnego systemu zatrudnienia. Inni pracownicy w systemie nielegalnej pracy poszukują i znajdują szansę na większe zarobki, którym towarzyszą różne osobiste kalkulacje. Pracują przeważnie w firmach podwykonawczych przy budowie sieci dróg, osiedli domów, mieszkań i świadczą usługi w ich wewnętrznych wykończeniach.

Skutki szarej strefy są następujące:

• Nieopodatkowana działalność gospodarcza powoduje zmniejszenie dochodów budżetu państwa, inicjuje pojawianie się symptomów inflacyjnych, obniża poziom socjalnej pomocy. Ta sytuacja prowadzi zazwyczaj do prostej reakcji władz państwowych, czyli zwiększania obciążeń podatkowych firm i osób fizycznych, płacących podatki. W konsekwencji wzrastający fiskalizm poszerza szarą strefę. W dalszej perspektywie taka sytuacja prowadzi do zaniżania znaczenia w życiu społecznym podstawowych zasad moralnych, spadku szacunku dla prawa i jego instytucji, nieszanowania własnego państwa.
• Istnienie szarej strefy prowadzi do zanikania uczciwej konkurencji w działalności gospodarczej. Firmy wywiązujące się z obciążeń podatkowych (zwłaszcza małe i średnie) nie poradzą sobie finansowo na wolnym rynku z nieopodatkowaną konkurencją. Zatem w tej sytuacji firmy uczciwe wobec fiskusa zakończą działalność z poczuciem klęski albo skorzystają z możliwości egzystowania w szarej strefie choćby w wymiarze częściowej nieopodatkowanej produkcji lub usług.
• Szara strefa gromadzi firmy przeważnie o słabym wyposażeniu technicznym, niższym potencjale zawodowym, pracowników w różnym stopniu wykluczonych społecznie, nielegalnych i legalnych emigrantów, funkcjonuje tu spore środowisko ludzi z więziennym doświadczeniem. Szara strefa sprzyja powstawaniu kryminalnych związków, niejasnych układów i zależności. Organizatorom biznesowej działalności w szarej strefie zależy na szybkiej, masowej produkcji i natychmiastowym wprowadzeniu towarów do obrotu handlowego (branża tekstylna, odzieżowa, obuwnicza, pamiątkarska i pielgrzymowa itp.). Szara strefa ze swej istoty hamuje postęp technologiczny i rozwój procesów zarządzania strukturami gospodarczymi, koncentruje ludzi przeważnie o niskich lub żadnych kwalifikacjach zawodowych. Takie środowisko i otoczenie sprzyja inicjatywom kryminalnym, działalności zorganizowanych grup przestępczych oraz polaryzowaniu skrajnych ideologicznych wizji i klimatu do społecznego buntu. Funkcjonowanie szarej strefy wpływa opóźniająco na gospodarcze procesy innowacyjne, może prowadzić do powiększania luki technologicznej i cywilizacyjnej w Polsce wobec zachodnich krajów UE.